Μονή Τιμίου Σταυρού στην Κρανιά
Ο ναός του Τιμίου Σταυρού βρίσκεται σε απόσταση 1,5 χλμ από
τον οικισμό Δολιανά και 2 χλμ. από την κοινότητα Κρανιά του Ασπροποτάμου . Η
περιοχή της Κρανιάς και γενικότερα της Πίνδου, από τον Ασπροπόταμο ως την
Σαμαρίνα και από το Μέτσοβο ως τα Τρίκαλα, είναι περιοχή Κουτσοβλάχικων χωριών
όπου οι γηραιότεροι κάτοικοι μιλούν ακόμη την βλαχική γλώσσα.
Τα στοιχεία που αφορούν στην ιστορία του ναού είναι
ελάχιστα, και αυτά που υπάρχουν στοιχειοθετούν την ιστορία του μνημείου από τον
19ο αι. και μετά. Πρώτη γραπτή αναφορά στο μνημείο γίνεται σε δύο έγγραφα, του
1839 (Φιρμάνι) και 1841 (Απανταχούσα), που αφορούν στην ανακαίνιση και
ανοικοδόμηση του ναού.
Ο ναός του Σταυρού, ήταν εξάρτημα της μονής του 1770
(προφορική παράδοση τη χρονολογεί στα 1630), η οποία καταγράφεται ως μονή του
Αγίου Νικολάου ενώ σήμερα οι κάτοικοι της περιοχής ονομάζουν Μονή της Αγίας
Ζώνης. Της μονής αυτής εξάρτημα της ίδιας μονής ήταν ακόμη ένα παρεκκλήσιο,
αφιερωμένο στον Άγιο Νικόλαο, που βρίσκονταν σε κοντινή απόσταση. Από τα τρία
αυτά ιδρύματα που αποτελούν μετόχια της Ιεράς Μονής Αγίου Στεφάνου Μετεώρων,
σώζεται ακέραιος μόνο ο ναός του Σταυρού ενώ τα άλλα δύο όπως και άλλα μνημεία
στα γύρω χωριά καταστράφηκαν το 1943, από σφοδρή επιδρομή των Γερμανών.
Ο ναός του Σταυρού χαρακτηρίζεται από την ιδιόρρυθμη
αρχιτεκτονική του. Αποτελείται από τον τον πολύτρουλο και πολύκογχο κυρίως ναό
και τον γκρεμισμένο σήμερα νάρθηκα. Ο κυρίως ναός έχει κάτοψη τρίκλιτης
βασιλικής με τρείς ημικυκλικές αψίδες στην ανατολική πλευρά και τρείς αψίδες,
ανά μακρά πλευρά, από τις οποίες οι μεσαίες είναι χοροστάσια. Ο ναός καλύπτεται
με στέγη από πλάκες σχιστόλιθου πάνω από την οποία υψώνονται 12 τρούλοι και
τρουλίσκοι κτιστοί. Στο εσωτερικό του Ιερού Βήματος διαμορφώνεται σύνθρονο και
επισκοπικός θρόνος. Το εσωτερικό του ναού είναι ανεπίχριστο και συνεπώς χωρίς
αγιογραφίες, αναδεικνύοντας έτσι την λίθινη φυσιογνωμία του. Κτήτορας του ναού,
σύμφωνα με λιθανάγλυφη σχετική επιγραφή είναι ο Γιανούσιος Γκουγκουζής από το
χωριό Βεντίστα (σημερινός Αμάραντος) Ασπροποτάμου.
Ελένη Τσιμπίδα, αρχαιολόγος
